Kidavaki e Suva na Marama

NA NODA Railesu e na macaewa oqo, eda na wilika kina na nona a sikova mai na noda matasawa na marama na Ranadi.

Ni tei wilika sara na i tukutuku ka a tabaki e na Na i Lalakai e na yabaki 1966:

Na usutu ni veisiko Vakatui mai vua na Gone Marama Bale na nodra i Tubutubu na Ranadi, ka a vakayacori na soqo lagilagi oqori e na mataka ni Vakarauwai sa oti.

E na mirimiri ni uca kei na bula ni cagi e na so na gauna era a vakacavara vakavinaka na noda sau ni Vanua kei ira na Marama na veiqaravi cecere o ya.

Me vaka na Marama na noda vulagi oqo, a mani caka taumada vei ira na qalowaqa, ka ra vakayacora na marama ni Kubuna.

Tarava na qalowaqa na nodra veiqaravi na noda Turaga, e na kena gacagaca taucoko sara ka qai tini e na dua na meke, e dua na lakalaka totoka vakaoti mai Natuicake kei na dua na wesi bula ka lasa mai Cakaudrove.

Ni ra sa sobu ga e na daku ni vakatunuloa na Marama na Tinadra na Ranadi, kei na nodra i lawalawa, sa lavaki ira tu yani na Turaga na Talai no Kovana (Ratu Penaia Ganilau) ka kauti ira sara ki na nodra i dabedabe e na vakatunuloa cecere.

A vakuru cake mai na domo ni tama mai vei ira na noda Turaga, ka tarava sara oqori na nodra vakayadra na marama (Mai-na-Vakadua).

Sa tekivu sara ga e kea na qalowaqa.

E rau liutaka nai yatu e rua na Marama Radi-ni-Levuka (Adi Seruwaia Lelea), a ya e na i mawi, vata kei na Marama-Radini-Bau (Adi Losalini) e na i matau.

Ni ra sa torova yani na waqa tabu, a ya e dua na waqa ni Vii lailai, era la’ki tu vakadua, ka rau qai lako cake na Gone Marama na Roko Tui Dreketi (Ro Lalabalavu) vata kei na Gone Marama mai Kubuna (Adi Samanunu) ka rau vakalawedua ruarua.

Vei ira na Marama Qalowaqa, era a tu kina na Gone Marama Bale mai Naisogolaca, ko Adi Litia Tavanavanua.

E kauta tiko na i kovu wai ko Ro Lalabalavu, ka tubera tiko na tabua ni Qalowaqa ko Adi Samanunu, ka ra vakasuka kece sara na marama ki dakudra na turaga.

VEIQARAVI VAKATURAGA
Sa qai tucake na Gone Turaga na Vunivalu (Ratu George Cakobau) ka ra tubera nai qaloqalovi.

Era la’ki tekiduru e na ulu ni i kabakaba ni vakatunuloa, ka ra kaya ni ra tubera tu na i qaloqalovi, ni vanua ko Viti, ka i vakaraitaki ni noda yalodina ki na matanitu Vakaperitania.

Era tauca na vakanuinui ni da na vakarurugi tu ga mai Bolatagane e na veigauna sa vo, ka ra kaya talega ni marau ko Viti taucoko, vakakina na manumanu kei na kau ni vanua ena nodra yaco mai oqo na Marama.

A ciqoma na kamunaga na Marama, ka ra solia ki vua na nodra matanivanua (Ratu Rusiate Komaitai) me vatonaka, ka vakamaluataka.

Tarava oqori na i Vakamamaca, ka vakacabora na Gone Turaga na Tui Cakau (Ratu Joseva Lalabalavu).

E sa totoka vakaoti na ibe sekavula vinaka, vata kei na masi, na nodra i Vakamamaca na Marama ka tubera na kena kamunaga na Tui Cakau.

Era a kaya e na nodra tubetube ni oya na i vakaraitaki ni noda marau kei na yalodina, ka veitalia ga na tu leqaleqa kei na veimataqali oga, sa ka rekitaki ga na nodra yaco mai na Marama.

Ni ciqomi oti ka vakamaluataki na i Vakamamaca, sa vakacabora sara nai sevusevu na Roko Tui Kadavu (Ratu Apakuki Nanovo).

Na vuni yaqona vakaitamera oqo, era a cola ki rara e lewe tini na qaqa ukucavu ni Kadavu, o ira oqo ka ra a kauta sara ga mai Kadavu.

E lekaleka sara ka momona talega na vosa ni sevusevu, ka kaya na Roko Tui Kadavu me raici mai e na mata loloma kei na veinanumi.

YAQONA VAKATURAGA
Ni ciqoma oti ga ko Ratu Rusiate na i sevusevu, sa meketaki sara na yaqona vakaturaga.

Era veiqaravi eke na turaga ni Bau kei Cautata, lose ko Ratu Sake Kikau, ka tu yaqona ko Ratu Epeli Nailatikau, ka sa totoka dina na tiki ni veiqaravi Vakaturaga oqo.

Era a gunu vakamalua sara na Marama, ka ra mai taura toka vakadede vakalailai na bilo, ni bera ni qai dodo liga yani na Kovana me ra ciqoma na bilo lala; ia sa mani biuta sara e ra na bilo na Marama.

Sa tekivu me tau na uca e na gauna e qaravi tiko kina na yaqona Vakaturaga.

Ni sa coboti na yaqona, sa qai vakacabora na kena i wase ko Ratu Inoke Takiveikata, na Roko Tui Cakaudrove.

E dua na vuaka vakaitamera kei na sova magiti e laveti yani ki rara me la’ki vakacabori.

Ia, na kena vosa e a vakaciriloloma taudua e na veiqaraqaravi vakavanua taucoko oqo.

Dua na toma ni nodra vosa, e a kaya kina vakaoqo ko Ratu Inoke:

“O ni mai raici ira tiko oqo na Turaga Bale ni ra veiqaravi tiko e na tau ni uca.
Ia, na draki ca kei na todra ni siga, era na vakaraitaka ga na nodra yalodina kei na vakarokoroko ki na i Tikotiko Vakatui mai Bolatagane.

Oqo na ka e sa tu makawa ka sa drodrova tu na neimami dra”>
E na gauna vata oqori e sa ucu mai kina ki rara na mata lakalaka kei na wesi, ka ra mai tuvani tu e dakudra na Turaga kei na Marama e loma ni rara.

Ni sa soraki ka ciqomi oti na magiti, sa qai vosa na Marama Tinadra na Ranadi.

E a uliva na vosa vakaturaga ko Emosi Levula mai Nadi ka vakayatuyatutaka e na vosa rogorogo vinaka e na noda dau vakalagilagia na i Tikotiko Vakatui kei na Matanitu ni Ranadi mai Bolatagane.

Na lakalaka totoka kei na qaqana rogo vinaka dina, e a qai tekivuna na i tinitini ni soqo, ka qai kena i butui na meke bula ni veli mai Wailevu, Cakaudrove, ka sa tini kina vakavinaka na veiqaravi lagilagi vakaturaga vua na noda Gone Marama.