Kacivaki na i tuvatuva

Listen to this article:

Kacivaki na i tuvatuva

EDA vakarau rogoca ena bogi ni Lotulevu ( bogi ni mataka) , na nona i tuvatuva na matanitu me baleta na veika vakailavo ni noda vanua ena yabaki mai oqo. E liu, ena kena qaravi na veika vakailavo, e a dau tekivutaki na yabaki ena Janueri, ka la’ki cava yani ena vula ko Tiseba; ia, oqo sa mai veisau me tekivutaki ena Jiulai, ka cava ena Jiune.

Ena tevuka sara vakamatailalai na Minisita ni Lavo na veika kece eratou gadreva me ologi ena nodratou i tuvatuva ena loma ni tinikarua na vula mai oqo. E dau vakatokai oqo me Budget.

Ni oti oqo ena soli e dua na macawa me vakadikevi kina na i tuvatuva kece oqo mai vei keimami na lewe ni Palimedi, ka oti oya, sa qai vakayacori na veibataki ni veitikina eso e tuvani mai oqo ena loma ni Palimedi.

Oqo e dua na gauna eda nanamaki kina na lewe i Viti, meda kila se sa lako mai e vei na i lavo ni matanitu, ka vakayagataki vakacava.

Ena bibi vei keda se lako mai evei, se eda kaya na cava na i vurevure ni lavo.

Eda na vinakata me da kila se na tubu cake na i vakacavacava eda sauma me vaka na VAT; se ena tubu cake na i sau ni laiseni eso; se ena volitaka beka na matanitu eso na i yau vakamatanitu, ka noda e Viti, me kuria na veivakailavotaki.

Na i yau oqo era wili kina na veirara ni waqavuka, na tabana ni livaliva, na tabana ni wai, na veiwavu ka i kelekele ni waqa, kei na vuqa tale.

E sega ni ka vou na kena volitaki na iyau vakamatanitu, ka ni sa vakayacori tiko ena veiyasai vuravura, ka sa vakayacori talega e Viti.

Eda kila ni a tiko e dua na tabana ni dau ta waqa e Walu Bay, e nona na matanitu, ia, e a sa volitaki oya ena dua na gauna sa oti yani.

Eda rawa ni kaya ni sa vakaitamera sara na i lavo e vakavurea na matanitu e daidai me vakatautauvatani kei na veigauna sa oti yani.

Ena gauna nei Qarase e a dau yacova e dua poidi rua na bilioni vakacaca (approx. $1.2 billion), ia, e daidai sa volekata sara tiko na va na bilioni na dola (approx. $4.0 billion).

E dua sara tikoga na vurevure ni lavo vakaitamera oya na i vakacavacava na VAT.

Na kena oqo e sega ni veivakaduiduitaki, e rabailevu, e rau sauma vata o koya e vutuniyau, kei koya e dravudravua.

Ena vica vei keda eda kaya ni sa rui vakaitamera na veikidomoki ka vakavuna na tubu tiko ni lavo ni matanitu.

Ena kena vakayagataki, eda na via kila se e vica ena wasei ena vuli, ena tabana ni bula, ena tabana ni veilakoyaki, ena tabana ni qito, ena nodra tabana na marama, ena tabana kivei ira na dravudravua, ena tabana vakaiTaukei, ena tabana ni caka gaunisala, ena tabana ni veivakalivalivataki, ena tabana ni wai, kei na vuqa tale na veitabana ni veiqaravi.

Kivei keimami na lewe ni Palimedi, keimami na vakadiloa eso na tikina, ka tokona eso.

Oqo ena buturara ni Palimedi.

E dodonu kina meda veitalanoataka raraba na veitikina kece sara e tarai keda.

Keimami na vakayaco bose na veimata ena neimami dui tikina me vakayacori kina na veiwasei, ka na yaga sara na veiwasei oqo me vukei keimami ena loma ni Palimedi.

Kivei keitou e Nadroga, ena yaco tiko e dua na bose vakaoqo ena noqu koro e Sila ena yakavi ni Vakaraubuka, ena siga e tarava ga na Lotulevu ena kena wiliki na i tuvatuva vakamatanitu.

Ia, e dua na tikina eda rawa ni kaya nida duavata kina oya na kena sa dredre mai na bula, vakabibi ena tolu na tikina; ai matai, me baleta na i sau ni yaya; ai karua ena tikina baleta na veivakacakacakataki; ai katolu na tikina baleta na i sau ni cakacaka.

Na tikina kece oqo e a vakadeitaki ena nodratou vakadidike na kena dau ena TEBUTT, e dua na kabani ka kilai levu ena tabana oqo.

E a tabaki na macala ni nodratou vakadidike ena macawa rua sa oti, ena nodratou vakatarogi ira e rauta ni dua na udolu lima sagavulu ka tolu (1053) na lewenivanua.

E tiko vei ira na kabani vakaoqo na nodra wasewasei o ira era vakatarogi; eso ena veiyasana; eso ena veiyabaki ni bula; eso ena i vakatagedegede ni nodra cakacaka, kei na vuqa tale.

Ni sa mai sosoqoni vata kece na veitarotarogi, eda rawa ni kawa ni sau kece ni veitaro oya, e sa ologi keda e Viti raraba.

Ena kena e vakayacora oqo o TEBUTT, e vakaraitaka ni lima sagavulu na pasede (50%) era kaya ni sa rui sau levu na i sau ni bula; e tolu sagavulukadua na pasede (31%) era kaya ni dredre na vaqara cakacaka; ka rua sagavulu ka walu na pasede (28%) era kaya ni sa rui lailai na i sau ni cakacaka.

Eda rawa ni kaya e ke, ni sai koya sara ga oqo na veika e tarai keda tu na lewei Viti.

E dodonu me vakayacori na veitalanoa raraba ena veitikina kece oqo, ka kunei na kedra i wali. Ena kena sau levu na bula, e a vakaraitaka vei au e dua na marama ni vinaka me’u la’ki sikova e dua na ‘supermarket, ia, me’u kua ni la’ki vakadikeva na veika era volitaki kina, me’u vakaraica ga na matadra na lewenivanua ena nodra levu ni nuiqawaqawataka na i sau ni yaya, se mera cakava vakacava.

Ena dredre ni vaqara cakacaka eda na via kila se na cava me ra cakava o ira na noda gone me rawa kina ni ra cakacaka.

E yaga tiko beka na veika era vulica, ka kena beka oqo e vakavuna tiko na nodra kau tiko mai eso mai vanua tani me ra mai qarava na cakacaka e dodonu me nodra o ira na noda gone.

Ena i sau ni cakacaka eda na rawa beka ni vakatubura o koya e lailai duadua (minimum wage) mai na rua na dola ono sagavulu ka walu na sede ($2.68) ki na va, se lima na dola ($4.00 to $5.00) dua na auwa?

Na veika bibi kece oqo keimami sa tuvatuva ka tiko kina na daunipolitiki kei na lewe ni Palimedi, ia, e dodonu me noda kece na veitalanoa oqo.

Esa na voleka na veidigidigi levu, oqo na kena gauna vinaka duadua me vakayacori kina na veitalanoa.

Meda gumatuataka na kena veitalanoataki eso na ulutaga bibi vakaoqo.

Array
(
    [post_type] => post
    [post_status] => publish
    [orderby] => date
    [order] => DESC
    [update_post_term_cache] => 
    [update_post_meta_cache] => 
    [cache_results] => 
    [category__in] => 1
    [posts_per_page] => 4
    [offset] => 0
    [no_found_rows] => 1
    [date_query] => Array
        (
            [0] => Array
                (
                    [after] => Array
                        (
                            [year] => 2023
                            [month] => 12
                            [day] => 19
                        )

                    [inclusive] => 1
                )

        )

)